تاریخ آب و آب بند در ایران

  پیش گفتار

      تمدن های باستانی همگی در کنار رود های بزرگ شکل گرفتند،  مانند:  نیل، دجله، فرات، سند، گنگ، هوانگهو، یانگ تسه، و...  اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و مالک الرقاب جهان باستان شد،  تمدن قنات ایران بود، که در ایران و ایرانیان نوشته ام.  جهش چشمگیر ایرانان مدیون قنات و کاریز، و آب شناسی اصولی بود.  در زمان سلسله هخامنشیان،  اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می کرد،  تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود.  به گواهی تاریخ مصر،  دریاسالار پارسی اسکیلاکس هخامنشی،  هنگام اقامت در مصر،  فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت.  در زمان شاهنشاهی ساسانیان،  رساله مدیگان هزار داستان،  در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز، و استفاده هوشمندانه از آن، گفته شده است.

*

   عکس تاریخی نهر شبکه آبرسانی به شاه عبدالعظیم و شهر ری،  حد فاصل تهران تا شهر ری حدود 1300 خورشیدی، عکس شماره 473 .

  تاریخ شبکه های آب در ایران

      از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران بزرگ با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است،  و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده.  بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته،  و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان،  شمال آفریقا و اسپانیا بردند.  البته قبل از قرن 20 شبکه های آبی برای آبیاری و کشاورزی بود،  اما از قرن 20،  انرژی به آن اضافه گردید،  و سپس آب شرب هم اهمیت فراوان و اصلی پیدا کرد. آنچه که امروز در قرن 21 از شبکه های آبی می خواهیم با گذشته حتی دهه قبل کاملاً متفاوت است، که در زیر شرح می دهم و با دانستن آنها باید سریع دیدگاه خود را نسبت به آب تغییر داده، در غیر اینصورت بزودی مغلوب آب می شویم.

   یک ــ  منابع اصلی آب = برف در ارتفاعات، منابع زیر زمینی آب، دریاچه های آب شیرین، منابع آب از بارش های پراکنده.

  دو ــ شبکه های پخش اصلی =  رودخانه ها، سدها، کانال ها، قنات ها و کاریز ها،

  سه ــ شبکه های پخش فرعی = چاه ها، جویبارها، کانال های کوچک، لوله کشی ها،

     حفظ و نگهداری هر کدام از آنها شرایطی دارد، که با دیگری کاملاً متفاوت است، حفظ در مقابل آلودگی های مدرن، و حفظ در مقابل آلودگی های عادی. حفظ و نگهداری بخش یک ذکر شده در مقابل آلودگی های مدرن، مانند دوده های صنعتی و اتوموبیل ها که برف های کوه ها را بشدت آلوده کرده،  و با یک نگاه به یخچال های پائین دست مشخص است، این آلودگی بسادگی وارد سد ها و منابع زیر زمینی می شوند.  مسئله مهم دیگر،  دوده ها باعث جذب نور و گرمای خورشید و ذوب می شوند،  هر ساله یخچال ها بالاتر می روند، و متعاقب آن گرمای بیشتر و عدم توقف ابرها را بدنبال دارد.  آلودگی آبهای زیر زمینی از فاضلآب های شهری که در این قرن دارای مواد شیمیایی فراون هستند، و آلودگی از پساب های صنعتی با آلودگی های خطر ناک. آلوده شدن بارش های پراکنده با مواد روغنی و دوده و غیره که در هوا و زمین فراوان می باشند.

   مهم:  هر بخش و هر نوع آلودگی نیازمند دانش ویژه جهت تئوریزه کردن،  و سپس تخصص مهندسی دارد،  مشکل اصلی امروز نداشتن و هماهنگ نبودن در دانایی نوین است.

      غیر از مورد های آلودگی، مرحله بعد ساخت و ساز و نگهداری تأسیسات مربوطه می باشد، چرا و چه چیز باید ساخت و چگونه آنرا نگهداری کرد. این مورد نیازمند تئوری و یا فرضیه هایی است، که با استفاده از تکنولوژی های امروزی بصورت گسترده،  همه مردم و متخصصین در محیط مجازی تبادل نظر کنند، و سپس ستادی از حرفه ایها آنها را جمع بندی نماید. عدم رعایت این موضوع خیانت در امانت تاریخی مردم محسوب می شود، که با گناه دیگر تخریب و انقراض همراه می باشد، وقتی آیندگان تشنه و گشنه شدند، به آن رسیدگی می کنند، و چون دیر شده برخوردها یشان خشن می شود.  پس از تکمیل زمان بر این مرحله و نتیجه مثبت ستاد برنامه آب، جهت اقدام به بخش مهندسی پیمانکاری ارسال می شود. یک مثال بزنم، در هنگام ساخت سد سیوند نگرانی تمام مردم درباره صدمه به آثار تاریخی بود، من انوش راوید چون در بخش تاریخ تحقیق می کنم، نوشتم اگر این سد انجام شدنی بود، و سرانجام داشت،  در همان دوره سلسله هخامنشیان که با هوش تر و سالم بودند می ساختند، ولی کو گوش شنوا.

     نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد مردم ایران بودند، و هوشمندانه ‌ترین شیوه کار برد پایدار آب زیر زمینی قنات را ابداع کردند.  در ایران بزرگ سد سازان بسیار ماهری بودند، نخستین سدهای قوسی مانند، سد ایزدخواست اصفهان و مرتفع ترین مانند، سد کریت طبس به ارتفاع 60 متر که تا پیش از سد هور امریکا 550 سال بلند ترین سد جهان بود.  گذشتگان ما در چندین هزار سال شاید چند ده سد و صدها آب بند بزرگ و کوچک ساختند،  با گذشت روزگار به درستی دانستند،  که در چنین سرزمین گرمی میزان تبخیر آب سد بالاست و بخش بزرگی از آب هدر می رود. همچنین با میزان زیاد رسوب آوری روان آب‌ها و رودها، ظرف چند دهه سدها پر رسوب و بیفایده می شوند. قدیمی ها با هوش تر بودند و متوجه شدند سد سازی رویکردی نا پایدار،  غیر اقتصادی و زیان بار است،  آنها نه از روی ناتوانی و یا پول پرستی،  بلکه با آگاهی به خیر دراز مدت نسل‌ها می ‌اندیشیدند.  بدین جهت سد سازی را از رویکرد بهره برداری از منابع آب حذف کردند،  و شیوه ‌های پایداری همچون قنات، آب بندان، شبکه های حساب شده برداشت از رودخانه را ادامه دادند.

     از قرن 20  دیدگاه سران ایران ساخت سد جهت افزایش زمین کشاورزی، تولید برق، مهار سیل و تامین آب شرب بوده است.  بسیاری از سد هایی که قرن گذشته در ایران به نام کشاورزی ساخته شده اند،  اصلاً در پرونده شان هیچ نشانی از اراضی نیازمند به آب وجود نداشته است مانند،  سد حنای اصفهان، سد سیوند فارس.  سد زاینده رود حقابه‌ بسیاری از زمین های کشاورزی را ضایع کرد،  روستاها از پائین ‌ترین نقطه آبخیز با از دست دادن حقابه‌ هایشان که بر اساس طومار منسوب به شیخ بهایی به زیبایی تنظیم شده بود،  از روستایی خالی شدند. همچنین ورزنه شهری در 30 کیلومتری تالاب گاو خونی تقریباً خالی از سکنه شده است.  این شهر از هزاره سوم با صنعت بومی تاریخی پارچه بافی متکی به پنبه کاری های منطقه بود، که با غصب حقابه‌ ها به وسیله‌ سد زاینده رود مزارع پنبه و ناگزیر پارچه بافی خود،  و نیز فواید ماهیگیری و گردشگری در تالاب را از دست داد. سد زرینه رود اراضی پائین دست رود در میاندوآب را که پیش از آن نیز آبی بودند، به سرنوشت زاینده رود دچار کرد. سد های ساخته شده در حوزه آبریز دریاچه ارومیه تکرار اشتباه از عدم حضور دانش توده مردم منطقه بود، که خسارت فراوان در پی داشت.

     سد کرج حقابه زمین‌ها و باغ ‌های کرج و شهریار را همانند همه سامانه‌ های انتقال حوضه به حوضه، بی توجه به صاحبان آنها منحرف کرد،  همین بلا بر سر حقابه بران جاجرود پس از ساخت سد لتیان آمد. همین روند برای آبخیز های دیگر بود،  لار پس از ساخت سد لار،  شاهرود پس از ساخت سد طالقان، و غیره.  سد بار نیشابور یا سد نهرین طبس یا سد ماشکید سیستان بلوچستان ساخته شدند،  تا اراضی را آبیاری کنند که در طول تاریخ قنات های کهنسال و بارور آبیاری می‌ کردند. سد های مناطق مرکزی و شرقی و جنوبی کشور با تبخیر سالانه بیشتر از 5 متر از ارتفاع آب روبرو هستند.  سد همیشه خالی پیشین را بی خیال می شوم،  ولی سد میناب هرمزگان نشان داد که آب حبس شده در برابر آفتاب این مناطق چه زود به زوال می‌ رسد،  نه به ‌درد شرب می خورد و نه به ‌درد کشاورزی.  باید دانست آب بستر رودخانه ها بطور طبیعی در تمام سال بویژه زمستان به سفره ‌های زیر زمینی نفوذ می کند،  و هدر رفتن کمی دارند.  اما اگر سدی بر آن ببندند،  آب زیادی مخصوصاً در تابستان تبخیر می شود،  و آنچه می ‌ماند شور و بد بو و با املاح زیاد است. قنات هیچ آبی را در برابر آفتاب نمی گذارد،  ولی سدها گذشته از ویران سازی قناتها از سطح اراضی آبی کاستند.

       بیش از 20 سد در آبخیز های کوه های البرز ساخته شده است، از سد سفید رود گیلان تا سد های البرز و تجن مازندران و سد های استان گلستان.  این سدها به اراضی کشاورزی هیچ نیفزودند، بلکه از آن نیز کاستند، و صدها هزار خانوار کشاورز مولد را از روستاها یشان آواره کردند، و زمین ‌های بارور شان در مخزن سدها مدفون گردید.  در پائین دست تمام این سدها،  شالی کاری و باغ‌ های باروری وجود داشت،  که با شیوه اندیش مندانه تاریخی،  آب بندها باران فصل سرد را گرد آوری می کردند،  سپس در فصل گرم برای آبیاری و کشاورزی استفاده می ‌شدند.  سد گاوشان تجربه دیگر تامین آب کشاورزی برای دشت ‌هایی است،  که بدون سد نیز با شبکه سنتی از رودها و سفره‌ های زیرزمینی بهره می‌ گرفتند.  تبخیر سالانه تقریباً 320 میلیون متر مکعب آب سد کرخه،  بسیاری از مصارف کشاورزی را کاسته و هورالعظیم در خطر خشکسالی و نابود است.  سد های مرزی نیز نیازمند بررسی مفصل می باشند، بخش های اجتماعی منطقه هر سد مرزی با دید علمی می بایست نظر دهند.

      ادعای مهار سیل یکی دیگر از دلایل الکی ساخت سدها در ایران بوده است، در واقع سیل از جنگل زدایی حاصل می شود.  جنگل مانند اسفنج سیلاب را بخود می کشد، اما نقاطی که طبیعت آن بدست بشر از بین رفته، روناب به سیل تبدیل می شود.  راهکار هایی مانند جنگل کاری و احیای پوشش گیاهی برای جذب آب و هدایت آن به سفره‌ های زیر زمینی خیلی اساسی است، در این روش آب تبخیر و یا ضایع نمی ‌شود.   یک قرن مدیریت آب و سد سازی با پاک کردن صورت مساله و نادیده گرفتن علت اصلی،  مهار سیل را یکی از اهداف خود بر شمرده بود.  شکستن سد دشت در خراسان شمالی و خسارات جانی و مالی ناگوار آن نشان داد،  که سدها در بارندگی سنگین از سیل خطرناک ترند.  چاره سیل مدیریت تخصصی ویژه می طلبد، که کاملاً به احیای جغرافیای طبیعی ایران و سامانه هشدار نرم افزاری و ماهواره ای سیل آگاه باشند.

      هدف دیگر ساخت سدها تامین آب شرب به میزان نیاز است،  در حالی که سدها تنها توهم فراوانی آب ایجاد کردند،  ده‌ها سد بزرگ برای شرب تهران ساخته شده است، ولی هنوز حدود 50 درصد نیاز تهران از منابع زیر زمینی برداشت می شود. در واقع این منابع زیر زمینی با 500 قنات قدیمی تهران می‌ توانست مصرف سنجیده حتی جمعیت کنونی را تامین کند. صدها هزار هکتار از اراضی کشاورزی آبی کاسته شد تا 2 میلیارد متر مکعب حقابه کشاورزی به تهران اختصاص یابد،  شهری که 7 برابر معیار جهانی آب مصرف می کند،  سرانه 1100 لیتر تهران،  برابر 150 لیتر در روز معیار جهانی است. در مجموع هر گونه نیاز آبی هر منطقه باید از منابع خودش و با مدیریت مصرف و تقاضا محلی و حوزه آبریز تامین شود.